www.eter.am

ՔԱՐԱՀՈՒՆՋ. ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄՆԵՐԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈՒՄ ԵՆ

Քարահունջ կամ Զորաց քարեր անվանումով հայտնի մեգալիթյան հուշարձանը գտնվում է Սիսիան քաղաքից 3կմ հյուսիս` Երեւան-Իրան, Երեւան-Լեռնային Ղա

րաբաղ մայրուղու Սիսիանի հատվածում, մայրուղուց 300-400 մետր հեռավորության վրա: Ըստ ակադեմիկոս Պարիս Հերունու` Քարահունջը 7500 տարի առաջ եղել է սրբավայր եւ աստղադիտարան: Հնագիտական պեղումների ընթացքում այստեղ հայտնաբերվել են մ.թ.ա. 3-րդից 1-ին հազարամյակների դամբարաններ: Հնագետները գտնում են, որ Քարահունջը Ք.ա. 3-2-րդ հազարամյակների սահմանագլխի` վաղ բրոնզից միջին բրոնզին անցնելու ժամանակաշրջանի հուշարձան է, որը հարատեւել է մինչեւ Ք.ա. 1-ին հազարամյակի կեսերը: Որոշ աստղագետներ, հիմնվելով աստղագիտական հաշվարկների վրա, գտնում են, որ հուշարձանը 6000 կամ 8000 տարեկան է, այսինքն` թվագրվում է Ք.ա. 6-4-րդ հազարամյակներով: Հուշարձանը համադրվել է անգլիական Սթոունհենջի, ֆրանսիական Կառնակի, հոլանդական Նյուրեջի հետ, որոնք եւս համարվում են արեւի պաշտամունքի կենտրոն եւ աստղադիտարան:

Քարահունջի եւ Սթոունհենջի, հայերի եւ բրիտների միջեւ հավանական գենետիկական կապի, նախաքրիստոնեական մեր հավատքին ու հավատալիքներին առնչվող որոշ հարցերի բացատրությունը փորձեցինք գտնել մաթեմատիկոս, կենսաբանական գիտությունների թեկնածու, Ռուս-հայկական (Սլավոնական) համալսարանի դոցենտ Վաչագան Վահրադյանի հետ զրույցի ընթացքում: Դեռ երիտասարդ տարիներից նրան հետաքրքրում է, թե ինչ ներդրում է ունեցել մեր ժողովուրդը համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ: Վերջին տարիներին նա ու քույրը` Մարինեն, սեփական միջոցներով ուսումնասիրել են ուշագրավ այս հուշարձանը:

-Զորաց քար անվանումը հուշարձանի Ղոշուն դաշ անվանման թարգմանությունն է: Թուրքերեն «ղոշուն» բառը թարգմանվում է որպես «շարք»: Այսինքն` թուրքերեն անվանումը ավելի ճիշտ կլիներ թարգմանել որպես «Շարքով քար», ինչը համապատասխանում է հուշարձանի կառուցվածքին: Մեկ այլ տարբերակի համաձայն, հուշարձանի անվանումը կապվում է տարածաշրջանում գտնվող Զորաց վանքի անվան հետ: Հուշարձանի Քարահունջ անվանումը 1990-ականների կեսերին շրջանառության մեջ է դրել Պարիս Հերունին: Գիտնականը հենվել է այն իրողության վրա, որ Ստեփանոս Օրբելյանը 13-րդ դարում հուշարձանի մոտակայքում հիշատակում է Քարունջ անվանումով գյուղ: Պ.Հերունին Քարահունջը դարձնում է Քարահունչ` փորձելով ստուգաբանել որպես հնչող քարեր: Մոտակա գյուղերի բնակիչներն էլ ասում են Ցից քարեր, Դիք-դիք քարեր. այս անվանումներն արտացոլում են հուշարձանի կառուցվածքային մեկ առանձնահատկությունը միայն:

Մեր համոզմամբ, թուրքերեն Ղոշուն դաշը թարգմանություն է հայերենից: Հայերեն նախնական անվանումը կարող էր լինել, ասենք, «շարքով քարեր»-ի պես մի բան: Այդ դեպքում թարգմանության մեջ էլ «քարեր» բառը պետք է լիներ հոգնակի թվով` «Ղոշուն դաշլար»: Որպեսզի հայերեն հնագույն անվանման թուրքերեն թարգմանության մեջ «քար» հասկացությունը արտահայտվեր եզակի թվով, հայերեն անվանման մեջ էլ «քար» բառը նույնպես պետք է ներկայացված լիներ եզակի թվով, ինչպես, ասենք «քարաշարք» բառի մեջ: Ահա այս դեպքում թուրքերեն թարգմանությունը մեծ հավանականությամբ կլիներ հենց «Ղոշուն դաշ»: Պարզվում է, որ թուրքերեն «ղոշուն» բառը հայերեն որոշ բարբառներում օգտագործվել է նաեւ «խումբ» իմաստով: Ուրեմն հնարավոր է, որ հուշարձանի անվանման նախնական հայերեն ձեւը լիներ Քարախումբ կամ Քարափունջ: Վերջինս Սյունիքի բարբառով կհնչեր Քարահունջ ձեւով: Այսպիսով, հուշարձանի հնագույն նախնական (նախաթուրքական) հայկական անվանումը, մեծ հավանականությամբ, եղել է Քարահունջ: Դա թարգմանվել է թուրքերեն Ղոշուն դաշ եւ հասել մեզ նաեւ այդ ձեւով: 13-րդ դարում հուշարձանի մոտ Քարունջ անունով գյուղ է վկայված: Հիմա Հայաստանում Սյունիքում եւ Ղարաբաղում, երեք գյուղ կա Քարահունջ անվամբ: Դրանցից գոնե երկուսի մերձակայքում մեգալիթյան կառույցներ կան: Այսպիսով, «քարահունջ»` «քարե փունջ» բառով հայերս հնում, ամենայն հավանականությամբ, նշում էինք մեգալիթյան շրջանաձեւ կառույցները: Բառը, հավանաբար, հատուկ անուն չէ, այլ այդ տիպի կառույցների ընդհանրական անվանումը: Կոնկրետ Սիսիանի հուշարձանի անունը կարող էր լինել Անգղի քարահունջ, քանի որ այն արտացոլում է Անգղի համաստեղությունը երկրի վրա եւ, հավանաբար, իբրեւ ծիսակրոնական կառույց, նվիրված է եղել մահը խորհրդանշող անգղի եւ ծնունդը խորհրդանշող ձվի պաշտամունքին:

-Այսինքն` Քարահունջը կարելի է դիտարկել որպես հեթանոսական սրբավա՞յր:

-Հուշարձանի ընդհանուր կառուցվածքը արտացոլում է Անգղի (ըստ հին հայկական պատկերացումների) կամ Կարապի (ըստ հետագայում լայն տարածում գտած արաբական պատկերացումների) համաստեղությունը: Կարապ-Անգղի համաստեղության աստղերին համապատասխանող քարերը դրված են պատվանդանի վրա եւ շարժուն են: Մյուս բոլոր քարերը թաղված են հողի մեջ: Հուշարձանի ընդհանուր կառուցվածքն այնպիսին է, որ հնարավորություն է տալիս ենթադրել նրա աստղագիտական նշանակությունը` այն է` ամառային արեւադարձի օրը որոշելը: Դա է վկայում հուշարձանի կենտրոնական ձվաձեւ շարվածքից դեպի հյուսիս-արեւելք բացվող միջանցքի առկայությունը: Ըստ ակադեմիկոս Հերունու կատարած հաշվարկների` մոտավորապես 7500 տարի առաջ ամառային արեւադարձի օրը արեւը ծագում էր հենց այդ միջանցքում (հիմա արեւի ծագման կետը շեղված է Երկրի պրեցեսիայի հետեւանքով): Այս աստղադիտարանում հետեւել են նաեւ աստղերի շարժմանը: Որոշ քարերի վրա բացված են միջանցիկ անցքեր, որոնցից մի քանիսը նայում են երկնքի որոշակի կետերի, մյուսներն իրենց հարեւան քարի գագաթի հետ կազմում են նշանառության համակարգ: Դա ստիպում է ենթադրել, որ երբ ինչ-որ լուսատու երկնքում հայտնվում էր նշված քարի գագաթին, ապա ըստ այդմ որոշում էին ժամանակը: Հուշարձանը կարող էր ծիսակրոնական այլ նշանակություններ էլ ունենալ: Կենտրոնական ձվաձեւ շարված քարերից ոչ մեկի վրա անցք չկա: Դա հիմք է տալիս ենթադրելու, որ հուշարձանը, ինչպես վերը նշեցինք, կապվում է անգղի եւ ձվի պաշտամունքի հետ:

-Փաստորեն, Քարահունջը ոչ միայն աստղադիտարան է, այլեւ կրոնական, ծիսական կառույց:

-Կառույցն իր աշխարհագրական դիրքով այնպես է հարաբերվում Անգեղակոթ գյուղի սրբավայր-գերեզմանոցի, Բրուն-Վերիշեն գյուղ(եր)ի հնագույն եկեղեցու (կառուցված նախկին մեհյանի տեղում) եւ «Պորտաքար» կոչվող ծիսավայրի հետ, որ դրանց միացման գծերով Երկրի վրա ստեղծվում է Կարապ-Անգղի համաստեղության խաչը կազմող աստղերի գծապատկերը:

Այդ համապատասխանությունն առկա է նաեւ երկրային նշված կետերի անվանումներում: Այսպես` Անգեղակոթ գյուղի անվանումը նշանակում է «Անգղի մեծ» (կոթ-ը որոշ բարբառներում «մեծ, հիմնական» իմաստն ունի) եւ համապատասխանում է Անգղի (Կարապի) համաստեղության ամենապայծառ աստղին` Դենեբին: Բրուն գյուղը համապատասխանում է Կարապի բետտա` Ալբիրեո աստղին: Չնայած բառի արաբական հնչողությանը` արմատը «բիրեո» արաբերեն բացատրություն չունի: Համապատասխանությունն ակնհայտ է «Ալ»-ը արաբական մասնիկն է, Բի(ը)ր-ը հիմքն է, որ կա նաեւ Բրուն անվանման մեջ, «-եո» մասնիկը ակնհայտորեն վերջածանց է: Կենտրոնական` Սադր կոչվող աստղը համապատասխանում է հենց հուշարձանին: «Սադր» բառը արաբերեն նշանակում է թռչնի կրծքամաս` մարմին: Դա առնչվում է հուշարձանի կենտրոնում առկա ձվաձեւ կառույցին, որն արտացոլում է ձվի պաշտամունքը հնում: Վերջինիս մասին է վկայում նաեւ Հայկական լեռնաշխարհի մյուս ծայրում գտնվող Պորտասար (առավել հայտնի է թուրքացված Գյոբեգլի թեփե անվանմամբ) սրբավայրում առկա անգղի պատկերը, որի մոտ ձու է քանդակված:

Ինչ վերաբերում է Պորտաքար կոչվող ծիսավայրի եւ Կարապի «h» աստղի համապատասխանությանը, ապա այն առաջին հայացքից միայն զուտ կառուցվածքային բնույթ ունի: Եթե քարտեզի վրա ուղիղ գծերով միացնենք իրար հետ իմաստային կապ ունեցող չորս գյուղերը` Անգեղակոթ, Բրուն, Քարահունջ եւ Բռնակոթ, ապա կստացվի համարյա ճշգրիտ զուգահեռագիծ, որի մեծ անկյունագծի վրա Քարահունջն է: Ի դեպ, հին Հայաստանում մենք ունեցել ենք «Անգեղ տուն» իշխանական տոհմ: Այս անվան հիմքում, կարծում եմ, անգղ բառն է: Դա է վկայում նաեւ այդ տոհմի իշխանանիստ ամրոցի անվանումը` Անգղ:

-Դուք նշում եք, որ Անգլիայի հարավ-արեւմուտքում` Սոլսբերի քաղաքի մոտ գտնվող հանրահայտ Սթոունհենջ կառույցը որոշակի առնչություններ ունի մեր` սյունիքյան հուշարձանի հետ:

-Նախ անվանումների բացարձակ նմանություն կա: Stonehenge եւ Քարահունջ բառերում առաջին արմատները նույն իմաստն ունեն` «քարե»: Stonehenge բառի երկրորդ` «henge» արմատը բացատրելու համար անգլիացի գիտնականները առաջ են քաշել երկու վարկած. «Hedge»` «ցանկապատ» եւ «Hang»` «կախվել, ճոճվել»: Երկու բացատրությունն էլ բավարար համոզիչ չեն: «Քարահունջ» բառի երկրորդ` «հունջ» արմատը բացատրվում է Սյունիքի բարբառով եւ կրում է «փունջ» իմաստը: Անգլերենում «փունջ» բառը թարգմանվում է «bunch»: Հավանական ենք համարում, որ «bunch» եւ «henge» բառերը իրար հետ հարաբերվում են այնպես, ինչպես «փունջ» եւ «հունջ» բառերը եւ ունեն ընդհանուր ծագում: Երկու կառույցներում էլ կան քարերով շարված միջանցքներ, որոնք ուղղված են դեպի հյուսիս-արեւելք եւ հնում հնարավորություն էին տալիս որոշելու ամառային արեւադարձի օրը: Սա ցույց է տալիս, որ երկու կառույցների ստեղծողներն ունեին նույն պատկերացումներն ու գիտելիքները աստղագիտության ասպարեզում եւ նույն մշակույթի կրողներն են եղել:

-Համացանցը ողողված է Արեւմտյան Հայաստանի Պորտասար կոչվող տարածքում գերմանացի գիտնականի հնագիտական պեղումները ներկայացնող տեսանյութերով: Թուրքերը հուշարձանը կապում են իրենց մշակույթի, թուրք ժողովրդի պատմության հետ: Ինչպես դուք ասացիք, այնտեղ էլ անգղի ու ձվի պատկերներ կան:

-Պորտասարն առավել հայտնի է թուրքացված` Գյոբեգլի թեփե անվանումով: Պորտասարի տարածքում հայտնաբերվել է Սթոունհենջի նման հուշարձան: Պեղող հնագետը` գերմանացի գիտնական Շմիդտը, այն թվագրում է մ.թ.ա. 10-րդ հազարամյակով: Քարերից մի քանիսի վրա փորագրված են տարբեր կենդանիներ: Առավել պատկերազարդ քարի վրա շրջանակի մեջ անգղի պատկեր է:

Անգղի թեւերի բացվածքը համաչափ չէ: Եթե նրա վրա տեղադրենք Անգղի քարահունջի ուրվագիծը, ապա այն ճշգրտորեն կհամընկնի անգղի պատկերի հետ: Այդ քարի վրա պատկերված է աստղային երկինքը` համաստեղությունների բաժանված: Դա ակնհայտ կդառնա, եթե կողք կողքի դնենք աստղային երկնքի քարտեզը եւ այդ քարի նկարը: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ այս երկու կառույցների հեղինակները նույն մշակույթի կրողներն են եղել: Պորտասարի կառույցի մոտակայքում վկայված է Բռնաշեն անվամբ գյուղ, որի անվանումը նույնանում է սյունիքյան կառույցի շրջակայքում գտնվող Բրուն եւ Բռնակոթ գյուղերի անվանումների հետ:

-Ձեր ուսումնասիրությունների արդյունքում հայ-բրիտանական ուրիշ ի՞նչ առնչություններ եք պարզել:

-Նախ` Անգլոսաքսոնական քրոնիկոնի առաջին պարբերությունը հայտնում է հետեւյալը. «Բրիտանիա... կղզու առաջին բնակիչները եղել են բրիտները, որոնք եկել են Արմենիայից...»:

Երկրորդ` «բրիտ» բառի ստուգաբանությունը: Բառը հնդեվրոպական ծագում ունի, ուստի կարող է եւ պետք է դիտարկվի երկու մասից բաղկացած` հնդեվրոպական «բր» արմատից եւ նույն լեզվաընտանիքին պատկանող ՙ-իտ՚ վերջածանցից: Սկսենք հանրահայտից: «-իտ» եւ «-իդ» վերջածանցները ցույց են տալիս պատկանելություն արմատին, ծագումը արմատային բառ-հասկացությունից: Օրինակ` «սեմիտ» (Սեմի ցեղին պատկանող) կամ «դրուիդ» («դր» ցեղին պատկանող): Հետեւաբար` «բրիտ» նշանակում է «բր» ցեղին պատկանող: Հայոց լեզվում «բր» արմատը կարելի է տեսնել «բրել» բայի մեջ: Այն, ըստ Աճառյանի, հին հայերենում մի քանի իմաստ է ունեցել, դրանց թվում նաեւ` փորագրել, պինդ նյութի մակերեսին գրել սուր գործիքով: Այսպիսով, «գրել» հասկացությունը հնում` մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի կեսերին (այդ ժամանակ է ենթադրաբար տեղի ունեցել բրիտների արտագաղթը) հայերենով արտահայտվում էր ՙբրել՚ բայով: Մեր ենթադրությունն այն է, որ «բր» արմատը «բրիտ» եւ «բր-ել» բառերում նույնն է: Այսպիսով մենք առաջ ենք քաշում մի վարկած, ըստ որի «բրիտ» բառը նշանակում է «գրել իմացող ցեղին պատկանող»: Մեր կարծիքով, նույն` «գրել իմացող» իմաստն է կրում նաեւ Բռ(ր)ուն գյուղի անվանումը, քանի որ բաղկացած է «բր» ամատից եւ «-ուն» վերջածանցից: Վերջինս շատ հին է եւ ունի գործողությունը կատարելու ունակության իմաստ: Օրինակ, կպչել` կպչուն, թռչել` թռչուն, բրել` բրուն:

-Անգլիացի գենետիկների եւ հայ մասնագետների կողմից անցկացվել է հետազոտություն, որի արդյունքները 2001թ. տպագրվել են այդ ասպարեզի ամենահեղինակավոր «Human Genetics» ամսագրում: Ծանո՞թ եք այդ ուսումնասիրություններին:

-Այո, ստացված արդյունքները վկայում են, որ հայաստանյան հայ բնակչության արական գծով գեները` հապլոխմբերը, շատ մոտ են Բրիտանիա կղզու բնակչության հապլոխմբին, իսկ հայաստանյան ներտարածքային հապլոխմբերից բրիտանական հապլոխմբին ամենամոտը ղարաբաղյան եւ սյունիքյան հապլոխմբերն են:

-Ձեր ուսումնասիրություններն, ի վերջո, ինչպե՞ս եք մտադիր ներկայացնել լայն հանրությանը:

-Առայժմ հետազոտությունները ներկայացվել են Օքսֆորդի համալսարանին: Ես եւ քույրս պատրաստվում ենք ֆիլմ նկարահանել այս մասին, որպեսզի թե Հայաստանում, թե ամբողջ աշխարհում հայ պատանիները տեսնեն, ճանաչեն մեր մշակույթն ու պատմությունը, հպարտանան, որ այդ մշակույթի կրողն են եւ աշխարհին դեռ շատ ասելիք ունեն:

Զրույցը` ՆԱԻՐԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻ

www.eter.am

ՆՈՐԱՆՈՐ ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄՆԵՐ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀՈՒՄ

Վերջին շրջանում Հայաստանը գտնվում է հնագետների ուշադրության կենտրոնում: Ի թիվս այլ հնավայրերիª մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում Վայոց ձորի մարզի Արենի 1 քարայրը: Այդ հնավայրի, դրա բացառիկ գտածոների մասին զրուցում ենք ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ազգային ինստիտուտի տնօրեն Պավել Ավետիսյանի հետ:

-Այդ քարայրի տեղում որոշվել էր ռեստորանային համալիր կառուցել: Երբ տեղեկացանք այդ մասին, մեր արշավախումբը մեկնեց տեղանքն ուսումնասիրելու: Հետագա աշխատանքները ցույց տվեցին, որ քարայրում նկատվում են դեռեւս մ.թ.ա. 5-րդ հազարամյակի վերջին, 4-րդի առաջին կեսին ապրած մարդու հետքեր: Ավելի խոր ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ դա սրբատեղի կամ դամբարանադաշտ է եղել: Բայց քարայրը միայն դրանով չէր առանձնահատուկ. հնագիտական գտածոներն այստեղ պահպանվել էին զարմանալիորեն ամբողջական: Մենք գտանք հավանաբար զոհաբերության նպատակով դարեր առաջ այդտեղ հայտնված գառնուկի ամբողջական կմախք: Դամբարաններից դուրս բերվեցին մարդկանց ոսկորներª տեղ-տեղ կաշվի եւ մազածածկույթի պահպանված մնացորդներով: Ի դեպ, մարմինները թաղվել էին կարասատիպ անոթներում: Հանգուցյալների հետ թաղվել էր բուսական թելերից պատրաստված կտորեղեն. գործվածքը եւս ամբողջությամբ պահպանվել էր: Հայտնաբերվել են նաեւ մրգեր, հացազգիների սերմեր եւ այլն: Քարայրում, փաստորեն, միկրոմիջավայրն այնպիսին է, որ օրգանական նյութերը, որոնք ժամանակին ընկել են հողի մեջ, չեն քայքայվել: Եվս մի հետաքրքրական փաստ. մենք գտանք գունաներկված խեցեղեն, որ, ամենայն հավանականությամբ, իրանական մշակույթի տարր է: Սա հիմք է տալիս մտածելու, որ դեռեւս այդ շրջանում մարդը փոխանակման եղանակով առեւտուր է արել, կապ է ունեցել արտաքին աշխարհի հետ:

-Այս հնավայրից գտնված աշխարհի ամենահին կաշվե կոշիկը մեծ աղմուկ հանեց: Ի±նչ ճակատագրի արժանացավ գտածոն, արդյո±ք այն երկար կպահպանվի:

-Կոշիկը կամ տրեխը գտնվեց դեռ 2008-ին հարդի մնացուկներով լցված հորում: Բավական լավ էր պահպանվել, եւ սկզբում մի փոքր շփոթմունք առաջացավ, քանի որ շերտը, որ այդ պահին բացել եւ ուսումնասիրում էինք, 3600-3400 տարվա վաղեմություն ուներ: Կոշիկի չափազանց լավ վիճակը տարակուսանք էր առաջացնում, ուստի որոշեցինք շտապ հետեւություններ չանել: Գտածոյից մասնիկներ ուղարկեցինք միաժամանակ երկու տարբեր գիտական կենտրոններ (Օքսֆորդի եւ Կալիֆոռնիայի համալսարաններ)ª ուսումնասիրության: Լաբորատոր քննության արդյունքն ապացուցեց մեր ենթադրությունների հավաստիությունը: Այսօր կոշիկը պահպանվում է ՀՀ պատմության ազգային թանգարանում եւ համապատասխան պայմաններ ապահովելու դեպքում կարող է հավերժ պահպանվել:

-Որքան գիտեմ, պեղումներ կատարվել են նաեւ Սիսիանի շրջանի Գոդեձոր հնավայրում:

-Այստեղ բացվեցին էնեոլիթի շրջանի հուշարձաններ, բացահայտվեցին միանգամայն նոր երեւույթներ: Մենք առաջին անգամ էինք ուսումնասիրում 1800մ բարձության վրա գտնվող հուշարձան: Նպատակ ունենալով պարզաբանել Հայկական լեռնաշխարհում առաջին մարդկանցª երկրագործությամբ ու անասնապահությամբ զբաղվելու մանրամասներըª մենք հիմնականում պեղել ենք գետափնյա շրջանները, դաշտային գոտիները, իսկ այս հնավայրը բարձրադիր գոտում էր: Այստեղ մենք գտանք գունազարդ անոթներª հավանաբար ներմուծված, որոնք բնորոշ են Ուրմիայի ավազանին: Գտանք ոսկրաբանական նյութ, որն ուսումնասիրելով բացահայտեցինք, որ խոշոր եղջերավոր կենդանիների ոսկորների մեծ մասը ձեւափոխված-դեֆորմացված է ծանր բեռներ տեղափոխելու հետեւանքով: Հիմնականում հայտնաբերվեցին ժամանակավոր փայտաշեն կացարաններ. բնականաբար, բարձրադիր գոտու անբարենպաստ կլիմայական պայմաններում մարդն ամբողջ տարին չէր կարող ապրել: Հայտնաբերվեց օբսիդիանի, այսպես ասած, հումք, որն օգտագործվում էր աշխատանքային գործիքներ պատրաստելու համար: Այս ամենը հուշում է, որ մարդիկ հավանաբար ամռանը իրենց եղջերավոր անասունների հետ տեղափոխվել եւ ապրել են սարերում, իսկ ձմռան ամիսներին իջել են Ուրմիայի տաք ավազան, այստեղ զբաղվել են առեւտրով եւ այլն: Գտածոների վրա պահպանվել են կնքադրոշմներ, որոնք վկայում են, որ հնագույն այդ ժամանակներում մարդիկ ունեցել են գույքի, սեփականության որոշակի ընկալում:

-Վերջին տարիներին հնագիտության ինստիտուտի տարբեր արշավախմբեր մեկը մյուսից ուշագրավ ու արժեքավոր հնավայրեր են պեղումª բացառիկ գտածոներ հայտնաբերելով: Հնարավո±ր է մի քանի նախադասությամբ ներկայացնել ինստիտուտի կատարած աշխատանքը:

-Նախ նշեմ, որ վերջին մի քանի տարիների ընթացքում մենք Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում 21 նոր հուշարձաններ ենք գտել եւ ուսումնասիրել: Դրանք հիմնականում ուշ քարի դարի, նեոլիթի կամ էնեոլիթի ժամանակաշրջանին պատկանող հուշարձաններ են, որոնց թվագրությունը կապվում է Ք.ա. 19-18-րդ հարյուրամյակների հետ: Մասնավորապես, ուսումնասիրություններ են կատարվել Արեւմտյան Հայաստանի, այսինքնª ներկայիս Թուրքիայի տարածքումª Սասուն, Դիարբեքիր, Ուրֆա: Արարատյան դաշտի տարածքում ուշագրավ են Էջմիածնի մոտակայքումª Ակնաշեն (նախկինումª Վերին Խաթունարխ) գյուղի տարածքում պեղված հնավայրում հայտնաբերված Ք.ա. 6-5-րդ հազարամյակների պղնձի, քարի դարի հուշարձանները, որոնք վկայում են մարդու կողմից դեռ այդ ժամանակներում հացազգիներիª ցորենի, գարու մշակման մասին: Որոշ հնավայրերում գտել ենք շատ լավ պահպանված տարատեսակ հացահատիկ: Ուսումնասիրվել է հողը:

-Այժմ ո±ր հնավայրերն են գտնվում ձեր ուշադրության կենտրոնում:

-Հիմա արշավախմբեր են աշխատում Երվանդաշատում, Քարաշամբում, Արտաշատում, Թեղուտում, Արմավիրում եւ այլուր: Պեղումների արդյունքների մասին կզրուցենք առաջիկայում:

Զրուցեց ՆԱԻՐԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԸ

www.eter.am

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀՈՒՄ ՊԵՏԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐՐԵՐ ԵՂԵԼ ԵՆ ԴԵՌԵՎՍ ՎԱՆԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ԱՌԱ±Ջ

Մեր հերթական հանդիպման ժամանակ ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն Պավել Ավետիսյանը, ամփոփելով նախորդ զրույցի ընթացքում իր հաղորդած տեղեկությունները էնեոլիթի եւ նեոլիթի դարաշրջանների հնավայրերի պեղումների արդյունքների մասին, ուշադրություն հրավիրեց հետեւյալ կարեւոր իրողությունների վրա. այս ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ դեռեւս Ք.ա. 7-րդ հազարամյակում Հայկական լեռնաշխարհում մարդիկ ապրել են, այս տարածաշրջանի բնակչությունը եղել է տարասեռ, կրել է հալաֆյան եւ ուբեդյան (Սիրիա) մշակույթների ազդեցությունը:

-Հետագայում Արաքսի եւ Կուրի ափերին հանդիպում են Կուր-արաքսյան կամ շենգավիթյան մշակույթ անունով հայտնի կենցաղավարության տարրեր եւ երեւույթներ: Խոսքը վերաբերում է վաղ բրոնզի դարին, որը սկիզբ է առնում Ք.ա. 4-րդ հազարամյակի 2-րդ կեսերին եւ շարունակվում մինչեւ 3-րդ հազարամյակի 1-ին կեսերը: Այս նոր մշակույթի մասին առայժմ ամբողջական տեղեկություն չունենք: Որոշեցինք քննության առնել հետագա շրջանները, որոնք, գուցե, ինչ-որ բացատրություն կտային Կուր-արաքսյան մշակույթի ծագման եւ տարածման մասին: Սկսեցինք ուսումնասիրել միջին բրոնզի դարը, որ ժամանակագրական առումով ընդգրկում է Ք.ա. 25-23-րդ դարերից մինչեւ Ք.ա. 15-րդ դարն ընկած ժամանակահատվածը: Այս փուլի ուսումնասիրությունների ընթացքում Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր հատվածներում բացվեցին վաղ պետական կազմավորումների մասին տեղեկություններ հաղորդող հուշարձաններ: Մյուս շրջանը ուշ բրոնզի դարն է, որն ընդգրկում է մ.թ.ա. 15-12-րդ դարի առաջին կեսից մինչեւ վաղ երկաթի դարըª մ.թ.ա. 12-րդ դարի կեսերից մինչեւ 9-րդ դարը, այնուհետ Վանի թագավորության սկզբնավորումն է:

-Վաղ բրոնզեդարյան ուշագրավ հուշարձանային համալիր է ներկայացնում Արագած լեռան հյուսիսարեւելյան փեշերին փռված Գեղարոտի հնավայրը:

-Այո, առաջին անգամ այստեղ պեղումներ սկսվել են 1998 թվականին: Պեղումները ցույց տվեցին, որ կլիմայի փոփոխության հետ կապված մարդն աստիճանաբար լքել է դաշտային գոտիները եւ բարձրացել ավելի զով, բարձրադիր տարածքներ, երկրագործությունից եւ հողագործությունից բացի սկսել է զբաղվել նաեւ անասնապահությամբ: Գեղարոտի հնավայրը գտնվում է ծովի մակերեւույթից 2000մ բարձրության վրա: Այստեղ հայտնաբերվել են մեծ քանակությամբ հացահատիկի պաշարներª խեցեղեն տարաներում: Օգտվելով այն հանգամանքից, որ Գեղարոտի պեղումները հայ-ամերիկյան ընդհանուր ծրագիր է, մենք հնարավորություն ունենք գտածոներն ուղարկելու արտասահմանª լաբորատոր ուսումնասիրության: Ռադիոկարբոնային այդ ուսումնասիրությունները եւս մեկ անգամ կապացուցեն հնավայրերի եւ գտածոների ստույգ ժամանակագրությունը: Այս հնավայրից մենք գտանք հարուստ խեցեղեն, ոսկրաբանական նյութ, մետաղյա իրեր, զարդեր: Այստեղ է գտնվում նաեւ ներկայում Հայաստանի տարածքում պեղված ամենահին սրբատեղին: Մինչ այս Հայաստանում հայտնաբերված ամենահին սրբավայրը համարվում էր մ.թ.ա. 11-9-րդ դարերով թվագրվող Մեծամորի սրբատեղին, այնինչ Գեղարոտի սրբավայրը ժամանակագրական առումով ավելի հին էª մ.թ.ա 15-րդ դար: Այստեղ հայտնաբերվել են մեծ քանակությամբ նվիրաբերված թանկարժեք զարդեր, անոթներ: Կարծում եմª այս վայրը նաեւ պատգամատուն է եղելª գուշակությունների վայր: Բարձրադիր տարածքներում պեղված մյուս ուշագրավ հնավայրը Արագած լեռան հարավարեւմտյան կողմում գտնվող Ծաղկասարն է: Ներառում է մոտավորապես 100հա տարածք, այնինչ մինչ այժմ նախալեռնային գոտիներում մեր պեղած տարածքների ընդգրկումը չէր գերազանցել 12 հեկտարը: Ծաղկասարի հնավայրը թվագրվում է Ք.ա. 4-3-րդ հազարամյակներով: Այստեղ եւս հայտնաբերվել են մեծ քանակությամբ մետաղյա գործիքներ, զենքեր եւ այլն:

-Ձեր խոսքում նշեցիք վաղ պետական կազմավորումների մասին. փաստորեն, Հայկական լեռնաշխարհում վաղ պետականության հետքեր հանդիպում են մինչեւ Վանի թագավորության ձեւավորվե±լը:

-Լոռի բերդի ուսումնասիրությունների արդյունքում մենք բացեցինք Ք.ա. 3-րդ հազարամյակով թվագրվող արքայական թաղումներ, ինչը, ժամանակագրական առումով, Վանի թագավորությունից էլ վաղ է: Հետագա ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ 1000 տարվա ընդգրկումով տարբեր ժամանակահատվածներում արքայական թաղումները չեն դադարել: Շատ հնարավոր է, որ այդ հնավայրը դարեր շարունակ եղել է դինաստիական դամբարան: Սակայն մեր պատմությունը մինչեւ Վանի թագավորությունը Հայկական լեռնաշխարհում մեկ այլ դինաստիայի մասին չի հիշատակում: Այս առնչությամբ առայժմ տարբեր ուսումնասիրություններ են տարվում: Սա կասկածի տակ է առնում այն, որ Հայկական լեռնաշխարհում, որպես պետական միավորում, առաջինը Վանի թագավորությունն է եղել: Մինչ Վանիª որպես պետության ի հայտ գալը մենք Տաշիր-Ձորագետում հանդիպում ենք շարունակական պետականության հետքերի: Այստեղ հայտնաբերվեցին գեղարվեստական մշակմամբ մետաղյա այնպիսի իրեր, որոնք կարող են թանգարանային ցուցասրահների գոհարներ դառնալª հագուկապի նմուշներ, զենքեր, բրոնզե արձանիկներ, զարդեր եւ այլն: Որոշ գտածոներ վկայում են, որ այստեղի բնակիչները ժամանակին առեւտրական կապեր են ունեցել Առաջավոր Ասիայի, Միջագետքի, Եգիպտոսի, Բալկանյան երկրների հետ:

-Վերջերս ձեր արշավախումբը Քարաշամբում էր, կպատմե±ք այդ պեղումների մասին:

-Այստեղ դեռեւս 1980-ականներին պեղումներ էր կատարել Վահան Հովհաննիսյանի արշավախումբը: Այդ պեղումների ընթացքում հայտնաբերվեց Քարաշամբի հայտնի արծաթե գավաթը, որն իր վրա վեց շարք դրվագանախշեր ունի: Այն այժմ պահվում է ՀՀ պատմության ազգային թանգարանում: Գավաթը թվագրվում է 3-րդ հազարամյակի վերջին 200-ամյակն ընկած ժամանակաշրջանով: Այժմ այդ նույն տարածքում պեղում ենք մ.թ.ա. 15-13-րդ դարերի ուշ բրոնզեդարյան դամբարաններ: Թաղումները բավական խիտ են, ինչը վկայում է այն մասին, որ ժամանակին բնակչությունն էլ բավական խիտ է եղել: Դամբարանների խտության առնչությամբ տեսակետ կա նաեւ, որ այստեղ զանգվածային մահացության դեպքեր են եղել: Ուսումնասիրությունները շարունակվում են:

-Ի±նչ նոր հնավայրեր եք բացահայտել:

-Հիմա հնագիտական աշխատանքներ են տարվում Արմավիրի մարզի շրջակայքում եւ տարածքում, մասնավորապես Ծաղկալանջի եւ Աղավնատան շրջանում: Աղավնատան տարածքում գտնվել են կատակոմբային թաղումներ, երբ դամբարանի հորը փորվում էր ճտքավոր կոշիկի նմանությամբª ուղղահայաց, ապաª հորիզոնական: Հորիզոնական հատվածում էլ պառկեցնում էին հանգուցյալին: Սա եւս նորույթ է մեզ համար եւ ուսումնասիրության կարիք ունի:>>>

Զրուցեց ՆԱԻՐԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԸ

N32(847) 12.08.10

www.eter.am

ԵՐԲ ԵՍ ՈՒԱՍԱՆՈՂ ԷԻ...

ՍՅՈՒԶԱՆ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ. «ԵՐԱԶԱՆՔԻՆ ՊԻՏԻ ՀԱՍՆԵԻՐ ՍԵՓԱԿԱՆ ՈՒԺԵՐԻՆ ԱՊԱՎԻՆԵԼՈՎ»

«Ուսանողական տարիները երանության, սիրո, երազանքի, խենթության տարիներ էին:

Դեռ փոքրուց երազում էի դերասան դառնալու մասին: Անսպառ հետաքրքրասիրություն ունեի ամեն ինչի հանդեպ, բայց այն, ինչը բեմի հետ էր առնչվում, շատ ավելի էր ձգում ինձ. պարի էի գնում, երգում էի, թատերական խմբակի էի մասնակցում»,- իր դպրոցական տարիներն այսպես է հիշում սիրված երգչուհի Սյուզան Մարգարյանը:

-Սյուզան, իսկ երբ ասում եք` ուսանողություն, առաջինն ի՞նչ եք պատկերացնում:

-Միանգամից այն ամենը, ինչով լեցուն էին իմ ուսանողական տարիները: Ուսանողական կյանքս բավական բուռն ու աշխույժ է եղել: Ես միշտ սիրել եմ երիտասարդությանը հատուկ այդ ծանրաբեռնվածությունը, ակտիվությունը ու հիմա կարոտում ու երանությամբ եմ հիշում այդ օրերը: Իհարկե, հիմա այլ հոգսեր ու զբաղմունքներ ունեմ, բայց երիտասարդության տարիներն ուրիշ էին: Ուսանողությունը մի այլ դիմագիծ ուներ. իրոք, երանելի կյանքով ապրող երիտասարդներ էինք: Այսօրվա ուսանողների մեջ մի տեսակ երազանքի բացակայություն կա: Չգիտեմ, գուցե մեր ժամանակ հարաբերություններն ավելի անկեղծ էին, երազանքները, ապագայի հույսերը, սպասումները մեծ էին, իսկ երազանքին պիտի հասնեիր հիմնականում սեփական ուժերին ապավինելով: Հավատում էինք մեր ուժերին, ինքնավստահ էինք: Այսօր ինքնավստահությունն այլ երանգներ ունի. իրականում երիտասարդները ծնողներից կախման մեջ են: Արժեհամակարգի փոփոխություն կա: Այն օրերին մենք հասարակ խաչապուրիով ու լիմոնադով կարող էինք իսկապես ուրախանալ, բայց այսօր հավաքվելու, ուրախանալու համար անպայման շքեղ ռեստորաններ են հարկավոր: Ես ուրախ եմ, որ հիմա ավելի լավ պայմաններում ենք ապրում, բայց, ցավոք, շատ գեղեցիկ բաների զոհողության գնով:

-Իսկ ինչպիսի՞ ուսանող էիք դուք:

-Դեռ 9-րդ դասարանից հանդես եմ եկել «Սերպանտին» վոկալ-գործիքային անսամբլում: 1979-81-ին սովորել եմ Երեւանի էստարադային ջազային ստուդիայում, զուգահեռ աշխատում էի Հայաստանի պետական էստրադային նվագախմբում որպես մեներգչուհի: Բնական է, որ պրակտիկ գործունեությունը լրացնում էր տեսական գիտելիքներս, եւ ես առաջավոր ուսանողուհի էի համարվում:

-Ուսանողական տարիներին որքանո՞վ էիք կարեւորում բարձր գնահատականը:

-Ցանկացած ուսանողի համար միշտ էլ բարձր գնահատական ստանալը հաճելի է, բայց ես այդ առումով հանդուրժող եմ եղել: Չեմ հասկանում այն երիտասարդներին, որոնք այլ ճանապարհներով են նախընտրում բուհ ընդունվել, բարձր գնահատականներ ստանալ: Ի վերջո, կա մի բան` կամ ուզում ես գիտելիք ստանալ, կամ` ոչ: Ես ուսանողի այն տեսակն եմ եղել, որ կարեւորել եմ ոչ թե գնահատականը, այլ գիտելիքը: Հիշում եմ` երբ ես եւ ամուսինս արդեն թատերական ինստիտուտում էինք սովորում, ինձ համար այդքան կարեւոր վոկալի քննությունից Հրաչյան «5» ստացավ, իսկ ես` «3», իսկ «Դերասանի վարպետություն» առարկայից էլ ճիշտ հակառակը եղավ: Եվ սա այն դեպքում, երբ ես արդեն երգչուհի էի, իսկ Հրաչյան որոշ ներկայացումներում հանդես էր գալիս գլխավոր դերերում: Այնպես որ, չեմ կարծում, որ գնահատականն այդքան կարեւոր դեր կարող է ունենալ:

-Իսկ դասախոսների հետ ինչպիսի՞ հարաբերությունների մեջ էիք:

-Իմ բոլոր դասախոսներին էլ շատ էի սիրում: Բախտ եմ ունեցել սովորելու Հրաչյա Ղափլանյանի կուրսում: Իբրեւ դերասանի ինձ հետ մեծ հույսեր էր կապում: Մի օր էլ եկավ ու ասաց, որ նոր ներկայացման մեջ ինձ որոշել է վստահել գլխավոր հերոսուհու դերը: Իսկ ես այդ ընթացքում նվագախմբի հետ համերգային ծրագրով արտերկիր պետք է մեկնեի: Ստիպված եղա մերժել սիրելի դասախոսիս, բայց խոստացա, որ այն ամենը, ինչ սովորել եմ նրանից, հետո բեմում որպես երգչուհի կօգտագորեմ: Հույս ունեմ, որ այսօր հուսախաբ չեմ արել նրան: Նա այն եզակի դասախոսներից էր, որոնք իրենց շունչը լսարանում թողնում էին: Ես շատ կցանկանայի, որ այսօր էլ մեր ուսանողները կրթվեին նման մարդկանց կողմից:

-Փաստորեն, մասնագիտությամբ նաեւ դերասան եք: Ինստիտուտո՞ւմ կայացավ

ճակատագրական հանդիպումը:

-Երգչուհու իմ պատկերացումները մի փոքր այլ են: Ես ինձ ավելի շատ մյուզիքլային կերպար էի պատկերացնում: Ես միշտ պրոֆեսիոնալիզմի եմ ձգտել եւ կարծում եմ` բեմը, բեմական արվեստը լավ ճանաչելը երգչուհուն միայն կարող է օգնել: 1983 թվականին, երբ արդեն ավարտել էի Երեւանի էստրադային ջազային ստուդիայի վոկալի բաժինը եւ Հայաստանի պետական էստրադային նվագախմբի մեներգչուհիներից էի, որոշեցի ընդունվել Երեւանի գեղարվեստաթատերական ինստիտուտ: Իսկ ճակատագրական հանդիպումը Հրաչյայի հետ կայացել էր դեռեւս ստուդիայում:

-Ինչպե՞ս էր հաջողվում եւ աշխատել, եւ սովորել, եւ անձնական կյանքի համար ժամանակ գտնել:

-Շատ հեշտ: Իմ ու ամուսնուս փոխհարաբերություններում ամեն ինչ միշտ շատ սահուն ու գեղեցիկ է եղել: Ամենակարեւորը փոխըմբռնումն է, վստահությունը եւ, իհարկե, սերը: Թե ուսանողության տարիներին, թե այսօր նա միշտ օգնել է ինձ, խորհուրդներ տվել, ամեն կերպ աջակցել:

-Ձեր դստեր` Սիրուշոյի մասնագիտության ընտրության հարցում ծնողներն ի՞նչ դեր են ունեցել:

-Սիրուշոն երգում էր դեռ մանկուց. ժառանգականությունը դեր խաղաց: Իսկ դիվանագետի մասնագիտութուն ձեռք բերելը նրա որոշումն էր: Նա միշտ սիրել է սովորել, եւ մենք միայն ողջունել ենք այդ ցանկությունը: Կարծում եմ` ծնողների խորհուրդը ցանկացած հարցում անհրաժեշտ է, բայց պարտադրել երբեք չեմ փորձել:

Զրուցեց ՆԱԻՐԱ ԹՈԽՍԱՆՑ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԸ