www.eter.am
ՄԵԶՆԻՑ ՀԵՏՈ ԹԵԿՈՒԶ ՋՐՀԵՂԵՂ
Հունիսի 5-ը 1972 թվականին ՄԱԿ-ի կողմից հռչակվել է Շրջակա միջավայրի պահպանության համաշխարհային օր, իսկ 2004 թվականից Հայաստանում այն նշվում է որպես Բնապահպանի օր: «Ամեն ինչ ունենք, բայց ոչինչ չունենք» . սա իսկ եւ իսկ մեր մասին է ասված: Մեր բուհերը իրավաբանների, տնտեսագետների ու միջազգայնագետների իսկական «դարբնոց» են, բայց մեր երկրում օրենսդրական դաշտն անկայուն է, տնտեսությունն օր օրի անկում է ապրում (թեպետ վիճակագրական տվյալներն այլ բան են ասում), դիվանագիտության մասին էլ գերադասում եմ լռել: Ինչ խոսք, երիտասարդ բնապահպան ակտիվիստները վերջին շրջանում արդյունավետ գործունեություն են ծավալում, բայց լավ կլիներ, որ հայրենի բնաշխարհը` բուսական ու կենդանական աշխարհը պահպանելու նպատակով նրանք միայնակ չմնային իրենց պայքարում, պետական այրերի մտահոգությունը չդրսեւորվեր միայն տոնական օրերին: Բնապահպաններն ապացուցեցին, որ Խոսրովի արգելոցում ապօրինի որս է կատարվում, փրկեցին Մաշտոցի պուրակը, Թեղուտի ու Թռչկանի համար պայքարը շարունակվում է: Սա շատ լավ է, դանդաղ, բայց մեր երկրում նույնպես ձեւավորվում է քաղաքացիական հասարակություն: Հիմա վերադառնամ Բնապահպանի օրվան:
Ժամանակներ առաջ Երեւանի փողոցներում տեղադրվեցին հատուկ աղբամաններ` տեսակավորված աղբի համար: Չգիտեմ` գուցե հերթական դրամաշնորհի կամ գրանտային ծրագրի մի մասն էր դա: Փող աշխատեցինք, բայց գործ չարեցինք: Իսկ երեւանցին այդպես էլ չսովորեց, որ անգամ աղբը, որն այսօր բնության համար մեկ թշնամին է, կարելի է օգտագործել ի շահ տնտեսության: Մենք, ինչ խոսք, ուտել-խմել սիրող ազգ ենք, բայց արի ու տես, որ երբ շատ ենք խմում, երբեմն վատ բնազդներ են առաջանում. ինչքան չորս բոլորը կեղտոտ ու թափթփված է լինում, մեզ դուր է գալիս: Կարեւոր չէ` բնության գրկում է, թե պատմամշակութային հուշարձանի տարածքում, ավերում ենք, թափում ու հեռանում, իսկ հետո շատ լուրջ ամբիոններից ամպագոռգոռ արտահայտություններ ենք անում բնապահպանության մասին: Քիչ խոսել ու աշխատել մենք այդպես էլ չսովորեցինք: Մենք չսովորեցինք, որ աղբը ոչ թե գետն է պետք լցնել, այլ գոնե այրել: Վերջերս Իջեւան քաղաքում էի: Ապշել էի, երբ երեկոյան քամին պոլիէթիլենե պարկերը կամ, ինչպես ժողովուրդն է ասում` ցելոֆանները, օդ էր բարձրացրել: Տպավորիչ էր, բայց` տգեղ: Զարմացել էի, երբ Մակարավանքի տարածքում գարեջրի ու օղու շշերի մի հսկա բլուր նկատեցի, տարածքը հսկողից էլ հետաքրքրվեցի` գուցե շշերի ընդունման կե՞ տ է բացել, մի լավ ծիծաղեց ու ասաց. «Դե էս ենք, էլի, ի՞ նչ ասեմ» : Ինչ վերաբերում է Աղստեւին` խեղճը որ լեզու ունենար, ինչե¯ր կպատմեր: Անդրադառնամ նաեւ Գորիս քաղաքին. նախորդ տարի կենտրոնն ինձ դուր եկավ` բարեկարգել էին, բայց դե մենք հո սովոր ենք մեր քթից այն կողմ ոչինչ չնկատել: Քաղաքի արվարձաններն ուղղակի աղբանոց էին հիշեցնում, այնտեղ, որտեղ ճանապարհն ավարտվում էր ու սար ու ձորն էր սկսվում, արդեն իրենց տիրույթը չէր, դե անտառի գազաններն էլ Բնապահպանի օր չունեն երեւի, որ ցույցեր անեն ու բողոքեն գորիսեցիներից: Սյունիքի մարզից չհեռանալով` նշեմ, որ ավելի ճոխ տեսարաններ նկատեցի Սիսիան քաղաքում: Այս ամենի մեջ մի լուսավոր կետ կա` Արցախը: Չնայած պատերազմի տարիներից հետո չսպիացած վերքերին, ավերված շինություններին ու ճանապարհներին, հատկապես Ստեփանակերտը ապշեցնում է իր մաքրությամբ: Դե Հայաստանը Երեւանով չի սահմանափակվում եւ հատկապես փոքր կենտրոնով, մեր երկիրը մեր բակով ու մեր շքամուտքով չի ավարտվում, իսկ մենք դեռ այդպես ենք մտածում. մեզնից հետո` թեկուզ ջրհեղեղ, մեր աչքից հեռու` թեկուզ աղբ ու ցեխ:
Ռ.Հ.
ԻՆՉՆ Է ԻՆՁ ԱՆՀԱՆԳՍՏԱՑՆՈՒՄ
ՄԵԶՆԻՑ ՀԵՏՈ ԹԵԿՈՒԶ ՋՐՀԵՂԵՂ
Ժամանակներ առաջ Երեւանի փողոցներում տեղադրվեցին հատուկ աղբամաններ` տեսակավորված աղբի համար: Չգիտեմ` գուցե հերթական դրամաշնորհի կամ գրանտային ծրագրի մի մասն էր դա: Փող աշխատեցինք, բայց գործ չարեցինք: Իսկ երեւանցին այդպես էլ չսովորեց, որ անգամ աղբը, որն այսօր բնության համար մեկ թշնամին է, կարելի է օգտագործել ի շահ տնտեսության: Մենք, ինչ խոսք, ուտել-խմել սիրող ազգ ենք, բայց արի ու տես, որ երբ շատ ենք խմում, երբեմն վատ բնազդներ են առաջանում. ինչքան չորս բոլորը կեղտոտ ու թափթփված է լինում, մեզ դուր է գալիս: Կարեւոր չէ` բնության գրկում է, թե պատմամշակութային հուշարձանի տարածքում, ավերում ենք, թափում ու հեռանում, իսկ հետո շատ լուրջ ամբիոններից ամպագոռգոռ արտահայտություններ ենք անում բնապահպանության մասին: Քիչ խոսել ու աշխատել մենք այդպես էլ չսովորեցինք: Մենք չսովորեցինք, որ աղբը ոչ թե գետն է պետք լցնել, այլ գոնե այրել: Վերջերս Իջեւան քաղաքում էի: Ապշել էի, երբ երեկոյան քամին պոլիէթիլենե պարկերը կամ, ինչպես ժողովուրդն է ասում` ցելոֆանները, օդ էր բարձրացրել: Տպավորիչ էր, բայց` տգեղ: Զարմացել էի, երբ Մակարավանքի տարածքում գարեջրի ու օղու շշերի մի հսկա բլուր նկատեցի, տարածքը հսկողից էլ հետաքրքրվեցի` գուցե շշերի ընդունման կե՞ տ է բացել, մի լավ ծիծաղեց ու ասաց. «Դե էս ենք, էլի, ի՞ նչ ասեմ» : Ինչ վերաբերում է Աղստեւին` խեղճը որ լեզու ունենար, ինչե¯ր կպատմեր: Անդրադառնամ նաեւ Գորիս քաղաքին. նախորդ տարի կենտրոնն ինձ դուր եկավ` բարեկարգել էին, բայց դե մենք հո սովոր ենք մեր քթից այն կողմ ոչինչ չնկատել: Քաղաքի արվարձաններն ուղղակի աղբանոց էին հիշեցնում, այնտեղ, որտեղ ճանապարհն ավարտվում էր ու սար ու ձորն էր սկսվում, արդեն իրենց տիրույթը չէր, դե անտառի գազաններն էլ Բնապահպանի օր չունեն երեւի, որ ցույցեր անեն ու բողոքեն գորիսեցիներից: Սյունիքի մարզից չհեռանալով` նշեմ, որ ավելի ճոխ տեսարաններ նկատեցի Սիսիան քաղաքում: Այս ամենի մեջ մի լուսավոր կետ կա` Արցախը: Չնայած պատերազմի տարիներից հետո չսպիացած վերքերին, ավերված շինություններին ու ճանապարհներին, հատկապես Ստեփանակերտը ապշեցնում է իր մաքրությամբ: Դե Հայաստանը Երեւանով չի սահմանափակվում եւ հատկապես փոքր կենտրոնով, մեր երկիրը մեր բակով ու մեր շքամուտքով չի ավարտվում, իսկ մենք դեռ այդպես ենք մտածում. մեզնից հետո` թեկուզ ջրհեղեղ, մեր աչքից հեռու` թեկուզ աղբ ու ցեխ:
Ռ.Հ.
