www.eter.am

#6 (872) 09.02.2011

«ԱՆՁՐԵՎԻ ՀԱՐՍ» ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԾԻՍԱԿԱՆ ՏԻԿՆԻԿՆԵՐԻ ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԵՍ-ՄՐՑՈՒՅԹ

Հայկական մշակույթի ամենագեղեցիկ, խորհրդանշական եւ խորհրդավոր արժեքներից են հայոց ծիսական տիկնիկները: Նրանց կերպարների եւ գործառույթների մեջ առավել խոսուն ձեւով են խտացվել եւ մարմնավորվել մեր հավատալիքները: Ժողովուրդը նրանց օժտել է մոգական ուժով, չարը խափանող, վտանգից ու դժբախտությունից զերծ պահող հատկություններով: Տիկնիկների միջոցով ձգտել են ապահովել բերք ու բարիքի առատությունը, պտղաբերությունը, արգասաբերությունը, ընտանեկան եւ անձնական հաջողությունները: Թերափը, Նուրին, Խուճկուլուլուն, Չիչի մաման, Պուռմատիկինը, Ծաղկամերը, Ակլատիզը եւ այլ տիկնիկներ, որ հայի

կենցաղի անբաժան մասն են կազմել, հիմա մոռացվել ու անտեսվել են: Այսօր մեզանում քիչ թե շատ հայտնի տիկնիկը Նուրի տիկնիկն է եւ նրան ուղեկցող ծեսը: Նուրին պատրաստում էին անձրեւի եւ երաշտի օրերին: Տարբեր գավառներում նրանք տարբեր անվանումներ ունեին, բայց ամենատարածված տարբերակը

Նուրին էր կամ Անձրեւի հարսը (Թերափ, Խուճուրուրուկ, Չիչի մամա, Մամա չթթիկ, Չամչա խաթուն, Ալլապիտիկ եւ այլն): Նուրին երաշտի ժամանակ հայ գյուղացու միակ փրկությունն էր: Նա հայտնվում էր Ծաղկազարդի տոնին եւ երաշտ եղած ժամանակ: Ժողովրդական պատկերացումների համաձայնª Նուրին սիրունիկ էր ու խատուտիկ, ծաղկազարդ ու գեղեցիկ: Ժողովուրդը հավատում էր, որ Նուրիի աչքերից էին ծնվում շաղն ու ցողը, անձրեւի կաթիլները: Նա բարեսիրտ է ու գթառատ: Երբ մարդ ու անասուն տառապում են ջրի սակավությունից, Նուրին արտասվում է, եւ նրա արցունքներով թրջված հողն ու արտերը կենդանանում են, ծիլ ու ծաղիկ տալիս: Նուրիի շապիկը լուսակերտ էր ու նկարազարդ, իսկ նրա մեջքի գոտին ծիածանն էր: Նուրիին ուղեկցող ծեսը կարեւոր էր հայ գյուղացու համար:

Նույնիսկ մեր օրերում այն չի մոռացվել եւ պահպանվել է որոշ գյուղերում: Յուրահատուկ նշանակություն ունեին խմորից պատրաստված տիկնիկներըª Ասիլիկ-Վասիլիկները (այլ անվանումներըª Ասիլ-Վասիլ, Ասիլ-Բասիլ, Վասիլիկ, Տիկին, Խրձիկ եւ այլն): Ծիսական այս տիկնիկները թխվում էին Ամանորի նախօրեինª գալիք տարվան ուղղված գուշակություններ անելու եւ բարիք ապահովելու նպատակով: Ասիլիկ-Վասիլիկները տարբեր կերպարանք էին ստանումªկախված նրանից, թե ում կամ ինչի համար էին գուշակություններ անելու տվյալ տիկնիկի միջոցով: Վասիլիկները կարող էին լինել մարդու, կենդանու, քսակի տեսքով: Ծիսական Տարեհացի (Կրկենի, Դովլաթ Կրկենի, Կլոճ, Փուռնիկ եւ այլն) խմորից մի կտոր էին պոկում, համապատասխան տեսք էին տալիսª զարդարելով չամիչով, ընկույզով, վրան ձու էին քսում, որ գեղեցիկ լինի: Արական սեռի տիկնիկները պիտի պարտադիր գոտի եւ արական խորհրդանիշ ունենային:

Գուշակություն անում էին ըստ թխվող տիկնիկի փքվելու

աստիճանի. եթե փքվեր, հաջողության նշան էր, եթե սմքերª հակառակը: Օրինակ, եթե թխվելու ընթացքում կանացիակերպ տիկնիկի փորը ուռչեր, ապա գալիք տարում տանը երեխա էր ծնվելու:Կային նաեւ Վասիլիկների հետ կապված այլ հավատալիքները: Հայտնի ծիսական տիկնիկներ էին Ուտիս տատը եւ Պաս պապը£ Նրանք ներքին խորհրդանշական եւ իմաստային կապ ունեն միմյանց հետ: Նրանց ծիսական իմաստն ու դերը ամբողջանում է այն տոների եւ ծեսերի համալիրում, որտեղ հայտնվում են այս տիկնիկները. Ուտիս տատըª Բարեկենդանին, Պաս պապըª Մեծ պահքին:

Հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում այն տիկնիկները, որոնք հարսանիքից մի քանի օր առաջ թաքուն պատրաստում էր հարսնացուի տատիկը կամ մայրը: Տիկնիկը օժիտի բաղկացուցիչ մասն էր կազմում: Այն հաճախ ունենում էր հղի կնոջ տեսք: Փոխանցվում էր մորից ավագաղջկան: Տիկնիկը հարսնացուի համար խորհրդատու եւ զրուցակից էր հանդիսանում: Ծիսական ամենագեղեցիկ տիկնիկներից է Համբարձման տոնի տիկնիկը` Վիճակի Արուսը: Տարածված էին նաեւ ավելից պատրաստված տիկնիկները: Տան աչքի ընկնող մասում կախված զարդարուն ավելը կոչվում էր Պուրպիկ: Պատրաստել են նաեւ զարդարուն Ջնջան ավելներ, որոնցով մաքրել են հացի փշրանքները սեղանից: Ցավոք, մեր մշակույթի ամենագեղեցիկ արժեքներից մեկըª հայկական ծիսական տիկնիկը, այսօր գտնվում են մոռացման եզրին: Նկարագրված ծեսերից ու տոներից շատերն արդեն չեն նշվում, բնականաբար, մոռացվել են նաեւ դրանց ուղեկցող բազմաթիվ երեւույթներª երգեր, պարեր, ուտեստներ: Եթե չի իրականացվում ծեսը, չեն ստեղծվում նաեւ տիկնիկներ: Մեր մոռացվող տիկնիկների էությունն ու ծիսական խորհուրդը բացահայտելու նպատակով «Արատտա» երիտասարդական ակումբը կազմակերպում է «Անձրեւի հարս» խորագրով ցուցահանդես-մրցույթ: Մրցույթին կարող են մասնակցել նրանք, ովքեր կներկայացնեն հայկական ծիսական տիկնիկներն իրենց երեւակայության լույսի տակª հավատարիմ մնալով տիկնիկի բուն էությանն ու ծիսական խորհրդին:

Աշխատանքները կարող են ներկայացվել առանց ժանրային սահմանափակմանª նկարչություն, քանդակագործություն, ուլունքագործություն, տիկնիկագործություն, ասեղնագործություն, գոբելեն, նշված եւ այլ ժանրերի համատեղում եւ այլն: Հաղթող կճանաչվեն այն 3 մասնակիցները, որոնց աշխատանքները հավանության կարժանանան գնահատող հանձնախմբի կողմից: Մասնակիցների աշխատանքները գնահատող հանձնախմբի կազմում ներգրավված են ազգագրագետ Ժենյա Խաչատրյանը, նկարչուհի Լուսիկ Ագուլեցին: Մասնակիցների համար կկազմակերպվեն հատուկ սեմինար-քննարկումներª հայոց ծիսական տիկնիկների բուն էությանն ու գիտական վերլուծություններին տեղեկացնելու նպատակով: Մրցութային աշխատանքների ամփոփիչ ցուցահանդեսի անցկացման օրն ու ժամը, ինչպես նաեւ այլ մանրամասներ կհայտարարվեն լրացուցիչ:

Ն. ԹՈԽՍԱՆՑ

Լուսանկարներում ներկայացված են նկարչուհի Լուսիկ Ագուլեցու պատրաստած ծիսական տիկնիկները:

www.eter.am

#6 (872) 09.02.2011

ԵՐԲ ԵՍ ՈՒՍԱՆՈՂ ԷԻ...

ՀԱԿՈԲ ՀԱԿՈԲՅԱՆ. «ԱՄԲՈՂՋ ԿՅԱՆՔՍ ՏԱՆՋՎԵՑԻ ԿԻՍԱԳՐԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆՍ ՀԱՄԱՐ»

«Հայերեն գեղեցիկ գրություն մը կարդալե ավելի հաճե

լի բան չկար ինծի համար: Իսկ վատ հայերենով գրվածք մը կարծես փչացած ճաշ ըլլար, որ քեզ հրամցնում էին: Ճիշտ է, որ ուսումս թերի մնաց, եւ ես ամբողջ կյանքս տանջվեցի կիսագրագիտությանս համար: Ինչո±ւ եմ հիշում այս տխուր փաստը: Օրինակի համար մեր հայերեն գրականության ուսուցիչըª աննշան «բանաստեղծ» Վահե Վահյանը, որ մեզ

շարադրություններ էր գրել տալիս եւ ինքը իրեն իրավունք էր տվել դաժանորեն պատժելու իր պատանի ուսանողները, ոչ մի անգամ մի դասաժամ չէր հատկացուցած մի քանի պարզ գիտելիքներ սորվեցնել գրելու մասին, չէ± որ ինք գրող էր… Ի±նչ ասեմ, այս ուղղագրություն չիմանալս ամբողջ կյանքս ինձ կաշկանդել է, եւ երեւի «ֆենոմեն» մըն եմ: Չեմ իմանում առանց ուղղագրության սխալներու գրել: Ինչ անեմ. մեկ է, շատ չմնաց, շուտով գնալու եմ այս աշխարհից…»,- խորհում է ՀՀ ժողովրդական նկարիչ Հակոբ Հակոբյանը:

-Ես Եգիպտոսում եմ ծնվելª Ալեքսանդրիայում: Հայրս լուսանկարիչ էր, երբեմն նաեւ թղթի վրա էր

նկարում: Հիշում եմª մի օր մի նապաստակ գծեց, հետո ինքս նույն պատկերն արտանկարեցի: Այդ օրվանից էլ սկսվեց սերն առ նկարչություն: Սկզբում հաճախում էի Կիպրոսի Մելգոնյ

ան վարժարանը, այնուհետ տեղափոխվեցինք Կահիրե, այստեղ ես ուսանում էի տեղի գեղարվեստական ակադեմիայի ազատ դասընթացներում: 1952-ին, երբ արդեն տեղափոխվել էինք Փարիզ, ընդունվեցի Ա. Լոտի արվեստանոց, ապա Գրան-Շոմիեր ակադեմիաª Էդուար Գեորգի արվեստանոց: Ցավոք, այդպես էլ չհաջողվեց հիմնավոր կրթություն ստանալ, քանի որ վաղ հասակում կորցրի հորս: Ընտանիքի հոգսը մայրս երկար հոգալ չէր կարող, եւ ես ստիպված էի աշխատել նրան օգնելու համար:

-Վարպետ, Ձեր երիտասարդության տարիների մեծ մասն անցել է Եգիպտոսում, այնուհետ Փարիզում, ինչպիսի±ն էր այնտեղի երիտասարդությունը, եւ ինչպիսի±ն էր այդ միջավայրում ապրող հայ երիտասարդը:

-Դրանք ուրիշ քաղաքակրթության տեր հասարակություններ են: Այնտեղ 18-19 տարեկան մարդն արդեն ազատ ընտրությունների տեր անհատ է: Արտասահմանում մարդը որքան վաղ հասակից կարողանա հոգալ իր հարցերը, այնքան ավելի լավ իր համար: Բայց մեզ մոտ ուրիշ է: Մենք նահապետական ավանդույթով ապրած ժողովուրդ ենք, մեր պապերը չորս պատի մեջ գերդաստանով էին ապրում, մեզ մոտ ծնողն իր հասակ առած զավակին դեռ երեխա է համարում, ամուր պահում կողքին, բայց այնտեղ այլ է: Սա, իհարկե, առավելությունների հետ մեկտեղ թերություններ էլ ունի: Ինչ վերաբերում է սփյուռքահայ երիտասարդներին, մենք միմյանց հանդիպում էինք հիմնականում հայկական ակումբներում: Եթե նկատի ունեք հայապահպանության խնդիրըª համարում եմ, որ սփյուռքում հայտնվելովª հայ մարդն այլեւս հայ չէ…

-Բայց այսօր արդեն մեր կառավարությունը բավական ծրագրեր ունի, որոնք գործում են

ի շահ սփյուռքում հայապահպանության գործի:

-Գնահատում եմ նրանց աշխատանքը, սակայն սփյուռք ասվածը շատ հարաբերական բան է: Չի կարելի սփյուռքահայ անվանել եւ այն մարդուն, ով լքել է, հեռացել է հայրենիքից ինչ-ինչ պատճառներից ելնելով, եւ նույն կերպ կոչել այն մարդուն, ում վռնդել են իր սեփական տնից, հայրենիքից, եւ նա այդ պատճառով

է ապրում օտար երկրումª ամբողջ կյանքում իր տուն դառնալու հույսով: Մեր մայր հայրենիքը դատարկվեց, որովհետեւ 1,5 միլիոն հայ կոտորվեց, փրկվածներին էլ գաղթի ալիքը նետեց աշխարհի տարբեր երկրներ, իսկ այսօ±ր ինչ է կատարվում, այսօր էլ հարյուր հազարավոր հայեր հեռացան հայրենիքից£ Սա ինքնացեղասպանություն չէ±… Երիտասարդը, որ գնում է իր երկրից, այլեւս հայ չէ, նա կորած, մի վերացական մարդ էª առանց ազգության: Հարցնում եք հայկական համայնքի մասի±ն… Սարսափելի բան էր կատարվում հայկական համայնքում, եւ գիտեմª առայսօր այդպես է. զանազան հայկական ակումբներ են գործում, կուսակցություններ, որոնք թշնամի են միմյանց, միաբան չէ սփյուռքն ինքն իր մեջ, անգամ եկեղեցին է պառակտվածª Անթիլիաս, Էջմիածին, այնինչ եկեղեցին մեկը պետք է լինիª Հայ առաքելական եկեղեցի…

-1962-ինª Ձեր ընտանիքի հետ Հայաստան ներգաղթելու առաջին օրերին հանդիպեցիք

հետագայում Ձեր ընկեր Մինաս Ավետիսյանի հետ, կպատմե±ք այդ հանդիպման մասին:

-Նկարիչների միությունումª հանրապետական ցուցահանդեսում հանդիպեցի Մինասին: Երբ մոտեցանք իրար, արդեն նրա նկարը տեսել էի եւ գովասանքի մի քանի խոսք ասացի անկեղծորեն, բայց ինքը, ինձ թվաց, կարծես չուզեց, որ շարունակեմ եւ անմիջապես ինձ հրավիրեց իր արվեստանոց: Շատ ուրախացա եւ մի քանի ժամ հետո, եթե չեմ սխալվում, Ռաֆայել Արամյանի եւ Մելգոնյան վարժարանի սիրելի ընկերոջսª Գրիգոր Քեշիշյանի հետ գնացինք Մինասիª Կոմիտասի փողոցում գտնվող արվեստանոցը: Ինչ մեղքս թաքցնեմ, չգիտեի, թե ինչ ցնցիչ անակնկալ էր ինձ սպասում այնտեղ: Եվ երբ մտա արվեստանոց

եւ հանկարծ պատին տեսա «Իմ ծնողները» եւ «Ջաջուռ» նկարները, չեմ կարող նկարագրել հուզումս եւ ուրախությունս: Միայն կարող եմ ասել, որ դա կյանքիս անմոռանալի պահերից մեկը եղավ: Ես տարիներով Սարյանին էի փնտրել եւ հանկարծ գտնում եմ Մինասին: Չէի կարող պատկերացնել, որ Մինասի պես մի նոր հանճար կա Հայաստանում: Երկար ժամանակ էր, որ այդ տեսակ բացառիկ մի նկարչի չէի հանդիպել, չնայած երկու տարի Փարիզում էի ապրել եւ տեսել շատ նկարիչների գործեր: Այդ պահից վերջնականապես իմ մեջ մի զգացում հաստատվեց Մինասի հանդեպ. ես հասկացա, որ Մինասը ընկերս է, իմ ավագն է, իմ վարպետը: Ամեն անգամ, երբ հիշում եմ Մինասին, երբ տեսնում եմ Մինասի լուսանկարը կամ դիտում նրա որեւէ գործը, հակառակ պատճառած մեծ վայելքին եւ ուրախությանը, կսկիծը սեղմում է սիրտս: Ինչո±ւ այդ հրաշալի էակը, մեր տառապած ժողովրդի անմեղ զավակը այդպես տարաժամ խփվեց: Չէ± որ ամեն տարի Մինասներ չեն ծնվում: Չէ± որ Մինասի պես առաքյալների շնորհիվ է, որ մեր ժողովուրդը վերածնվում է: Այդ է, որ մենք պետք է հասկանանք: Այդ է, որ չհասկացանք Սարյանի կենդանության ժամանակ, Կալենցի, Մինասի ժամանակ: Այսօր կարոտով ենք սպասում մի նոր, 30 տարեկան Մինասի…

-Ինչպիսի±ն է այսօրվա հայաստանաբնակ երիտասարդը Ձեր աչքերով: Երիտասարդների մեջ Ձեր գործի շարունակողներ կամ ապագայի Մինասներ նկատո±ւմ եք:

-Այսօր արդեն հնարավորություններն այլ են, բայց կրկին մտահոգիչ հարցեր կան: Շատ կուզեի, որ մեր երկրում երիտասարդները լավ կրթություն ստանալու հնարավորություն ունենային, չհեռանային երկրից, իրենց գիտելիքներն օգտագործեին մեր երկրի համար: Ցավոք, երիտասարդությունը գաղափարապես ազատ չէ: Տեսեք, 18-20 տարեկան երիտասարդն աշխատանք չունի, գործազրկությունը կախում է ծնում. շարունակ սպասում ես ինչ-որ օժանդակության, շարունակ կախման մեջ ես: Սարսափելի է, որ երիտասարդ մարդը կարիքից դրդված 5000 դրամով քվե է վաճառում: Գիտեք, յուրաքանչյուր մարդ, ով ինչ-որ գործ է անում, ցանկանում է, որ գնահատեն: Բայց նկարիչը պարզապես մասնագիտություն չէ, հոգեվիճակ է: Գրքեր կարդալով չէ, որ նկարել են սովորում, եւ հետո, պարտադիր չէ ինչ-որ մեկի համար նկարել, նկարեք ձեզ համար: Մարդու մեջ շատ թաքնված գաղտնիքներ կան եւ գուցե ուշ, բայց կբացահայտվեն: Մոնեն ասում էրª մի վախեցեք վատ նկարելուց, եթե ժամանակի ընթացքում հղկվեցª լավ, իսկ եթե ոչ… Արվեստագետն իրավունք չունի նկարել ու սպասել, որ անպայման գնեն իր գործը: Օրինակ, երբ հերթական նկարի վրա կատարած տքնալից աշխատանքից հետո ինձ պաշարում է այն կասկածը, թե արդյո±ք իմ կտավները, իմ արածը պետք են կյանքին, մարդկանց, եւ երբ հետո տեսնում եմ կերպարվեստի հրաշալի գործերը, որոնցից լույս եւ ջերմություն է բխում, ես համոզվում եմ, որ իզուր չեմ իմ կյանքի լավագույն ժամերը նվիրում նկարչությանը, իմ սիրած աշխատանքին: Ուզում եմ, որ երիտասարդները այսպես ոգշնչվեն:

Զրուցեց ՆԱԻՐԱ ԹՈԽՍԱՆՑԸ

www.eter.am

#5 (871) 03.02.2011

ԹԵՂՈՒՏՈՒՄ ՄԵՏԱՂԱԳՈՐԾՈՒԹՅԱՄԲ ԶԲԱՂՎԵԼ ԵՆ ԱՎԱՆԴԱԲԱՐ

Թեղուտի հանքավայրի շահագործման համար

անհրաժեշտ տարածքներում գտնվող պատմության եւ մշակույթի հուշարձանների պահպանությունն ու անվթարությունն ապահովող միջոցառումների շրջանակներում 2009 թվականի օգոստոսի 6-ից մինչեւ նոյեմբերի 8-ը ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի հնագիտական արշավախումբը պեղումներ է կատարել Թեղուտ եւ Շնող գյուղերի շրջակա հուշարձանների տարածքում` Դուքանաձոր, Ղարաքոթուկի հողեր եւ Բովեր տեղամասերում: Աշխատանքներ են տարվել հանքավայրի, կառուցվող ճանապարհների եւ

պոչամբարի տարածքներում` Հուռնի ղաշ, Կռնգեր, Փիջուտ, Ձորիգեղ, Լորուտ (Ֆիրմի բաղեր), Խառատանոց, Մաշնանց բաղեր, Բրագձոր, Զնգանեք, Հոսանց գոմեր կոչվող հատվածներում: Իրականացված հնագիտական պեղումների արդյունքների մասին զրուցեցինք արշավախմբի ղեկավար, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի ազգագրագետ Սուրեն

Հոբոսյանի հետ:

-Թեղուտում եւ շրջակա տարածքում շատ վաղուց պեղումներ կատարվել են, սակայն լուրջ ուսումնասիրություններ չեն եղել: Հողահարթեցման ու շինարարական աշխատանքների ժամանակ գտնվել են խեցեղեն, կենցաղային տարբեր առարկաներ: Պատմագրական նյութերում այս տարածքի մասին տեղեկություններ գրեթե չկան, ուստի շատ դժվար էր կողմնորոշվել`որտեղից սկսել աշխատանքները: Թեպետ ազգագրագետ եմ, բայց արշավախմբի ղեկավարությունը հանձնարարվեց ինձ, քանի որ ծնունդով Շնող գյուղից եմ եւ քաջածանոթ եմ տարածքին: Սկսեցինք բանահավաքչությունից. մեզ անհրաժեշտ տեղեկություններ հավաքեցինք գյուղի մեծահասակ բնակիչներից: 2009-ին պայմանագիր կնքվեց «Թեղուտ» ՓԲԸ-ի հետ, իսկ հուլիսից սկսեցինք պեղումները հենց հանքերի իրացման տարածքում:

-Պեղումները մեկնարկեցին մի քանի տեղամասում միաժամանակ, ինչո՞ւ:

-Դժվար էր կողմնորոշվել` որտեղից սկսել: Արտաքին ոչ մի նշան չէր հուշում հուշարձանի

գոյության մասին: Կողմնորոշվելուն օգնում էին գյուղի մեծերի պատմածները եւ այն, ինչ լսել էի մանկությանս տարիներին:

Ղարաքոթուկի տարածքը (այս անվանումն այժմ փոխարինել ենք Լորուտի հողեր ավելի հին անվանումով) գտնվում է ծովի մակերեւույթից 600-900մ բարձրության վրա: Պայմանները բարենպաստ են եղել գյուղատնտեսության եւ այգեգործության համար: Այստեղ պեղեցինք 12-13-րդ դարերով թվագրվող հնձաններ, ինչը ապացուցեց, որ այդ շրջանում այստեղ զբաղվել են գինեգործությամբ: Պեղեցինք նաեւ մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակով թվագրվող 12 դամբարան. հնագիտական նյութն այնքան էլ հարուստ չէր, սակայն հայտնաբերվեցին գինու գավաթներ, որոնք առայժմ իրենց տեսակով եզակի են, նմանվում են վրացական եղջյուրաձեւ անոթներին: 2010-ին այդ դամբարաններից վերեւ մենք գտանք խիստ ավերված մի շինության հետքեր. 13-14-րդ դարերի ուշ միջնադարյան եկեղեցի էր:

Պատերի ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ բազմիցս վերակառուցվել էր:

-Հաջորդ տարածքը Դուքանաձո՞րն էր:

-Դուքանաձորը Շնող գյուղի ավանդական ձմեռանոցներից է, գտնվում է գյուղից 10կմ հարավ: Տեղանքն անտառոտ է, ընդգրկում է հիմնական հանքավայրի տարածքը: Ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ հանքանյութի պաշարների մասին իմացել են նաեւ մեր նախնիները: Դա են վկայում այսօրվա հանքին կից գտնված երկու ձուլարանները: Թոնրի կամ կարասի նմանվող մի տարա գտանք, որի

բարձրությունը մոտ 1,65մ է: Պատերի վրա` ներսի կողմից, 3-4սմ հաստությամբ մետաղական շերտ էր մնացել: Հողաշերտից 2մ խորությունում բացվեցին ուղղանկյունաձեւ շինության պատեր: Հատակի վրա` հորի շուրջը, հողն ասես վառված լիներ£ Ենթադրում ենք` շատ բարձր ջերմության ազդեցությամբ: Կարծում ենք` այստեղ ժամանակին հալված մետաղ է կուտակվել: Միմյանցից 10կմ հեռավորության վրա գտնվող այս պեղավայրերում ամենուր հայտնաբերվում է խարամ: Սա հիմք է տալիս ենթադրելու, որ այս հանքերը ավանդաբար շահագործվել են: Եթե ուշադրություն դարձնենք «Դուքանաձոր» օտարալեզու տեղանվան ստուգաբանությանը, ապա «դուքան» նշանակում է առեւտրի կետ, արհեստանոց-խանութ հիշեցնող դուքանները տարածված էին հատկապես Թիֆլիսում: Չի բացառվում, որ այստեղ ժամանակին մետաղագործական արհեստանոցներ եղած լինեն:

-Բովերում Ձեր արշավախմբի հայտնաբերած 17-18 դարերի եկեղեցին մնալու է ներկայիս հանքերի պոչամբարի տարածքում: Մշակութային արժե՞ք ենք կորցնելու:

-Բովերը եւս Շնողի հանդամաս է, գտնվում է գյուղից 7կմ հարավ: Այս տարածքի ուսումնասիրությունն էլ հիմք է տալիս պնդելու, որ մարդիկ հնում զբաղվել են մետաղագործությամբ: Բովերում, սակայն, ամենաուշագրավը 17-18-րդ դարերի շինությունն է`շրջապատված 10-12-րդ դարերի տապանաքարերով: Դրանցից մեկի վրա արձանագրություն կա, որը վերծանելն առայժմ բարդ է: Շինությունը, հավանաբար, գերեզմանատուն-դամբարանի մատուռ է կամ եկեղեցի: Այստեղ հայտնաբերված դամբարանների պեղումների արդյունքում գտանք խեցեղենի կտորներ, սպասքի պարագաներ, կճուճներ, երեք բրոնզե ապարանջան: Իսկ անտառածածկ տարածքում մեր արշավախմբի հայտնաբերած խոնարհված մատուռը, որ գտնվում է հանքերի պոչամբարի տարածքում, կտեղափոխվի եւ կվերականգնվի: Այսինքն` մենք այն չենք կորցնի:

-Պեղումները շարունակվեցին նաեւ 2010-ի՞ն:

- 2010-ին պեղումներ սկսեցինք Ձորիգեղում: Սա եւս ժամանակին եղել է Շնողի հանդամաս, գտնվում է գյուղից 8կմ հարավ: Մինչեւ 30-ականները այն բնակելի գյուղ էր: 60-ականներին հողահարթեցման աշխատանքների ժամանակ այստեղ քառաթեւ խաչի բեկորներ են գտնվել, որոնք հիմա պահվում են գյուղի թանգարանում: Այստեղ մեզ բավական ուշագրավ աշխատանք էր սպասում: Ամենավերին շերտում գտանք ուշ շրջանի թաղումներ, ավելի խորքում կային քրիստոնեական թաղումներ, իսկ ստորին շերտերում` մ.թ.ա 16-րդ դարով թվագրվող դամբարան եւ 28-27րդ դարերով թվագրվող բնակավայրերի հետքեր: Բացվեց նաեւ մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակով թվագրվող մի շինության պատ, որը կպեղենք արդեն այս տարի: Այդ նույն հորում գտանք կավե շքեղ մի սափոր, որը հիմա վերկանգնվում է: Կարծում ենք` 2011-ի

պեղումները չեն հիասթափեցնի:

Զրուցեց ՆԱԻՐԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԸ